اختراع خط
مقدمه
اختراع خط بی شک از مهمترین اختراعاتی است که تا کنون به دست بشر صورت گرفته است و اگر خط نبود آثار علمی بزرگان سلف حفظ نمی شد و به آیندگان نمی رسید. بدیهی است خط مانند هر پدیده دیگر اجتماعی مشمول قانون تکامل بوده وبتدریج در طول گردش هزار ساله خود از شکل اولیه خود خارج وبه صورت امروز درآمده است وتنها وسیله برای نگهداری و ثبت میراثهای اجتماعی، فرهنگی و افتخارات قومی محسوب ودر روشن کردن تاریخ گذشته سهم بسزایی داشته است.از آنجا که آغاز پیدایش خط برای ما روشن نیست ، به طور قطع واضع معینی را هم نمی توانیم برای آن پیدا کنیم . بلکه این امر تدریجی و در طی سالها و یا قرن ها آزمایش و یا تجربه بوده که صورت تجلی پیدا کرده است . آنچه نتایج تحقیقات محققین نشان داده است ، روشن می کند که مخترع خط ، فنیقی ها بوده اند و یونانیان و سایر اقوام از آنان اقتباس کرده اند و هر ملتی مطابق با کلمات و الفاظ اصطلاحی که وسیله ابلاغ معانی هستند ، منویات خود را ابراز می کنند .
خط
به احتمال زیاد خطنویسی هم مانند نقاشی و حجاری از کوزه گری متولد شده است و تا آنجا که تاریخ به یاد دارد چهار نوع خط در تمدنهای قدیم به وجود آمد که خطهای کنونی تکامل یافته آنهاست .
1.خط چینی که صورت پیشرفته آن همانست که امروز در چین و اطراف آن متداول است .
2.خط میخی که بابلی ها آن را اختراع کردند و سپس به خط سومری ها روی آوردند .
3.خط هیروگلیفی که مصری ها آن را ساختند و ابتدعبارت بود از نوعی نقاشی اشیا و بعدها برای بیان اندیشه ها هم رموزی را قرار دارند .
4.خط فنیقی ها که در آن برای نخستین بار از حروف الفبا استفاده شد و این کاری بود که تحول عظیمی را در خط بوجود آورد . یونانیان که وارث بیشتر تمدن های گذشته بودند و حروف فنیقی را که همه قبایل آرامی در ایجاد آن دست داشتند ، گرفتند و آن را با دو اسم سامی که نماینده دو حرف اول است نامیدند ( آلفا و بتا – الفبا – آلفابه )[1] تاریخ فنیقی ها در ناحیه ساحلی سوریه – فلسطین آغاز می شود . نام فنیقی ها در اسناد یونانی به صورت ()آمده است . این نام به روزگار هومر و شاید قبل از او بازمی گردد . از آنجا که این کلمه به قوم دیگری غیر از فنیقی ها اطلاق نمی شود ، باید دانست که این نامی است که بیگانگان بر آنان نهادند . از لحاظ ریشه شناسی این نام ، به معنای ( ارغوانی ) مربوط و بنابراین با صنعت رنگ کردن پارچه که ویژگی شهرهای فنیقی بوده است ، ارتباط دارد . [2]
در مورد پیدایش خط عربی که خط فارسی کنونی هم از همان ریشه است اختلاف نظر وجود دارد . هشام کلبی گفته است که اولین کسانی که خط عربی را وضع کردند شش نفر بودند به نامهای : ابجد ، هوز ، حطی ، کلمن ، سعفص ، قرشت که حروف را از نامهای خودشان استخراج کردند و حروف دیگری هم به آن اضافه کردند .
به طور کلی مراحل تطور و تکامل خط را می توان به اختصار به چهار صورت تقسیم نمود :
1.خط تصویری
2.خط صوتی
3.خط هجایی
4.خط میخی ( الفبایی )
خط تصویری : نخستین اقوام بشری که هنوز لغتی را نمی شناخت تا بتواند فکر و اندیشه خود را به دیگری منتقل و تفهیم کند . برای رسانیدن منظور خود از نشانه و خطوطی بر خاک یا سنگ و غیره استفاده می نمود . این نوع خط در ابتدای تمدن باستان خط تصویری نامیده می شد . که مصریان باستان همان طور که قبلا اشاره شد نوع خطی را که اختراع کردند هیروگلیف ( خط مقدس ) نامیدند . که در اصل تعدیل یافته دوره اول محسوب می شود .
خط صوتی ( دوره علامت و رمز ) : در مرحله بعد با دگرگونی صوتی که انسان خود را نیازمند آن می دیده ، به تلفظ همراه با ترسیم تمام اشکال شی ای مورد نظر ، قسمتی از آن را نقاشی می کردند یا یا اینکه تلفظ کلی کلمه را بکار می بردند نه تمامی آن را ، ناگفته نماند که در خطوط پارسی و سومری نیز علایمی وجود داشت که دلالت بر معنی و مفهوم کلمه یا اندیشه ای می کرد .
خط هجایی : با گذشت زمان و طی شدن حروف مصور در دوره هجایی آغاز شد و برای هر هجا به نام سیلاب و یا هر اسمی علامت ویژه ای وضع کردند و صنعت خط برای نیل به مقصود ، آخرین مرحله تکامل خود را با خط الفبایی آغاز کرد اگر چه این تغییر و تحول از خط تصویری تا خط الفبایی هنوز معلوم نشده است . که به ابتکار کدامیک از اقوام بشر صورت گرفته اما اصطلاح الفبا ثابت کرد که این اصطلاح از دو کلمه ( آلفا و بتا ) که در زبان فنیقی به معنی گاو و خانه است ، تشکیل گردیده است .
خط میخی : خط الفبای قدیم خط میخی بود و محققان همگی اتفاق نظر دارند که نخستین بار واضع این خط اقوام سومر بوده اند . آنان در حدود چهار الی پنج هزار سال پیش از میلاد در جلگه بین النهرین ساکن بوده اند . این خط که دارای علاماتی شبیه میخ ، عمودی ، مایل و افقی بود ، توسط آکادها که در شمال شرقی جلگه بین النهرین در سه هزار سال پیش از میلاد ساکن بوده اند ، ساده تر گشت و بعدها آشوریها ، ایلامی ها و بابلی ها این خط را از آنان اقتباس کردند . حشمت محمودی.
منابع و مآخذ
هاشم زمانیان، علی 18/12/1367 برگرفته از http://www.noormags.com
جعفری ، یعقوب ، ی.(1337).تاریخ خط و ابزار و آداب نوشتن . مجله مکتب اسلام . (شماره 3) . ص195 تا ص 202
بهزادی ، رقیه ، ر. (1374) . قومهای کهن (فنیقی ها) . مجله چیستا . ( شماره 122-123) . ص 173 تا ص 177
مهران ، محمد ، م . (1350) . تاریخ خط در ایران . نشریه دانشکده ادبیات اصفهان . (شماره 6) . ص 74 تا ص 104
